رأی مثبت روسیه به قطعنامه اخیر شورای حکام آژانس با وجود شناخت روس ها از ماهیت صلح آمیز فعالیت های هسته ای ایران و عدم تحویل سامانه موشکی دفاعی اس 300 با وجود اینکه ایران چهار سال پیش آن را خریداری کرده بود، دو اقدام غیر منطقی روسها بود که طی ماههای اخیر به نفع آمریکا و علیه ایران انجام شد. علاوه بر این روسها در رایزنی هیلاری کلینتون قبل از بیانیه تهران، به خواسته های وزیر خارجه آمریکا مبنی بر رأی دادن به قطعنامه جدید تحریمی علیه ایران، چراغ سبز نشان دادند.

سؤال اساسی اینجاست که این نوع رفتار روسیه چه معنایی دارد؟ هر چند پاسخ به این سؤال نیازمند تحقیقات زیادی است اما به اختصار در اینجا مطالبی ذکر می شود تا کلیت موضوع روشن شود. برای پاسخ به این سؤال می توان سه فرضیه مهم را طرح کرد:

1- روس ها به دنبال رویگردانی از ایران و قرار گرفتن در جبهه غربی ضد ایرانی هستند.

2- رفتار اخیر روسیه به معنای رویگردانی از ایران نیست، بلکه در جهت جلب مزایای اقتصادی غرب برای توسعه اقتصادی خود نوعی بازی تاکتیکی را در قبال ایران در پیش گرفته است.

3- روسیه خواهان رویگردانی کامل از ایران نیست، اما برای جلوگیری از ایرانی قدرتمند جهت مهار آن تلاش می کند.

در ذیل به اثبات یا رد فرضیه های فوق می پردازیم:

الف) بررسی فرضیه اول

در اثبات این فرضیه مبنی بر این که روس ها روابط دوستانه قبلی خود با ایران را قطع کرده و کاملا ‌در جبهه غرب علیه ایران قرار گرفته اند، نشانه های اطمینان بخشی وجود ندارد. هر چند روسیه طی یک سال اخیر مواضع مطلوبی در قبال ایران نداشته است اما دلایل راهبردی وجود دارد که اثبات می کند نه تنها روسیه قادر نیست از رابطه با ایران کاملا رویگردان شود؛ بلکه حفظ منافع راهبردی مسکو هم در قبال داشتن حداقل رابطه عادی با ایران است. به طریق اولی قرار گرفتن در جبهه غربی ضد ایرانی به هیچ وجه به نفع روسها نیست. البته در شرایط کنونی به نظر می رسد مقامات روسی یا از این موضوع غفلت کرده اند و یا گمان می کنند با یک رابطه ظاهری با ایران می توانند نظر دوستانه ایران را حفظ کنند. حال آنکه رئیس جمهور کشورمان در سخنان اخیر خود در کرمان این پیام را به روسیه داد که جمهوری اسلامی ایران در مناسبات خود با هر کشوری عقلانی رفتار می کند و رفتار طرف های مقابل خود را با هوشیاری رصد می کند.

دلایل راهبردی ادعای فوق عبارتنداز:

1- روسیه یک قدرت سرزمینی است، به این معنا که مؤلفه های قدرت آن تا حد زیادی از جغرافیای سیاسی آن بر می خیزد. به عبارت دیگر جغرافیای سیاسی نقش حیاتی در افزایش یا کاهش قدرت روسیه دارد. در شرایط کنونی حوزه پیرامونی جغرافیای سیاسی روسیه با خطرهای مهمی مواجه است که از جمله آنها نفوذ غرب در جمهوریهای جدا شده از شوروی سابق و نیز رشد پدیده اسلام گرایی رادیکال در برخی از این مناطق است. در شرایطی که غرب همواره به دنبال بهره برداری از این موضوع برای توسعه نفوذ خود در آسیای میانه است ،‌یکی از راههای کم هزینه برای روسها جهت غلبه بر خطرات حوزه جغرافیای سیاسی خود، داشتن روابط مطلوب با همسایگانی نظیر ایران است. جمهوری اسلامی ایران دارای نفوذ معنوی در آسیای میانه و قفقاز است و رابطه دوستانه روس ها با ایران به معنای کاهش نفوذ غرب در این حوزه و غلبه بر خطر اسلام گرایی رادیکال است.

2- راهبرد جدید روسیه برمبنای محافظه کاری روسی است، به این معنا که روس ها قصد دارند با حفظ ارزش های روسی و استقلال عمل در مقولات راهبردی در عرصه بین الملل رفتار کنند. مسلما ارزش های روسی با ارزش های غربی متفاوت است و نقطه اصلی تفاوت در علم کردن اقتدار دوران تزارها و مطرح کردن روسیه به عنوان یک ابر قدرت مستقل در عرصه بین الملل می باشد. از این اصل این گونه استنباط می شود که روسیه قائل به این همانی بین خود و غرب نیست. بنابراین اگر زمانی هم علیه ایران موضع می گیرد از جانب رعایت مصالح غربی نیست؛بلکه از جانب حفظ منافع خود است. این موضوع رویگردانی کامل روسیه از ایران و قرار گرفتن کامل در جبهه غربی ضد ایرانی را زیر سؤال می برد.

ب) بررسی فرضیه دوم

در فرضیه دوم این نکته وجود دارد که روسها برای حل مشکلات اقتصادی خود نیازمند توسعه روابط با غرب هستند و این توسعه روابط ایجاب می کند که علیه ایران موضع گیری کنند؛ لکن در اصل به دنبال قرار گرفتن کامل در جبهه غربی ضد ایرانی نیستند. به نظر می رسد این فرضیه از نشانه های تأیید کننده ای برخوردار است که عبارتند از:

1- هر چند روسیه در زمان پوتین توانست توسعه اقتصادی قابل توجهی به دست آورد و صنعت و فناوری خود را از ارتقاء دهد؛ اما باز هم این سطح از توسعه اشتهای روسها را برآورده نمی کند . در حال حاضر « توسعه اقتصادی به هر وسیله» اولویت اول روسیه محسوب می شود و این موضوع در سند سیاست خارجی جدید روسیه به صراحت ذکر شده است. روز سه‌شنبه‌ (?? ماه مه/ ?? اردیبهشت) "سند محرمانه‌ای" در سایت اینترنتی مجله‌ی "روسکی نیوزویک" منتشر شد که حاوی استراتژی جدید روسیه در زمینه‌ی سیاست خارجی بود. بر مبنای این سند، دولت روسیه قصد دارد از راه‌های گوناگون روابط خود را با غرب گسترش دهد. دولت روسیه در آغاز سال گذشته‌ی میلادی اعلام کرده بود که به دلیل بحران اقتصادی جهانی با کمبود بودجه مواجه است.

مقامات روسی از آن پس بارها به این موضوع اشاره کردند که روسیه باید برای بالابردن قدرت اقتصادی خود و مواجهه با بحران‌، به اقدامات جدیدی دست بزند. دمیتری مدویدیف، رئیس جمهور روسیه نیز در نوامبر سال گذشته تاکید کرد که روسیه برای حفظ قدرت اقتصادی خود در صحنه‌ی جهانی ناچار است، به فن‌آوری‌های جدید دست یابد. او سپس از وزارت امور خارجه خواست، در این رابطه برنامه‌ی راهبردی جدیدی تنظیم نماید. او گفت که در این راستا باید روسیه در روابط خارجی خود تجدیدنظر کند. از سند استراتژی جدید چنین برمی‌آید که روسیه مصمم است، در وهله‌ی نخست با آمریکا و سپس با آلمان، فرانسه ایتالیا و اسپانیا روابط تنگتری برقرار کند. از جمله اقداماتی که باید در این مسیر صورت گیرند، حذف موانع قانونی برای جلب سرمایه‌گذاران غربی و واردات فن‌آوری‌های نوین به روسیه است.

2- واضح است که غرب طی سالهای گذشته رویکردی تهاجمی (‌تهاجم نرم) در قبال کشورهای آسیای میانه و قفقاز داشته است و این امر همواره برای روسیه خطر جدی محسوب می شود. در حال حاضر هم با وجود فروکش کردن تب انقلاب های رنگی در این منطقه باز هم چشم امید غرب به جریانات غرب گرای این حوزه است و چنانچه زمینه آماده باشد ازتحریک این جریانات و حمایت از آنها برای کسب قدرت دریغ نخواهد کرد. در نقطه مقابل روس ها هم از این موضوع آگاهی دارند؛ ‌اما قصد دارند با گسترش رابطه و تعامل با غرب مسئله را حل کنند. روسیه ضمن ایجاد مرزبندی با آنها، رایزنی و بده بستان دیپلماتیک را راه حل موضوع می داند. موفقیت روسیه در قرقیزستان هم به گونه ای به افزایش تعامل آنها با غرب برای حفظ این موفقیت می افزاید. البته به نظر می رسد چشم انداز این مسئله حکایت ناپایداری دارد. غرب هیچ گاه از یک محیط ارزشی هم سو با ارزش های خود در آسیای میانه و قفقاز نخواهد گذشت.

بنا براین در حال حاضر تعامل روسها با غرب به معنای قرار گرفتن کامل در جبهه غربی ضد ایرانی نیست بلکه روسها با نگاهی منفعت اندیشانه برای غلبه بر مشکلات اقتصادی و حفظ نفوذ خود در آسیای میانه و جلوگیری از وقوع دوباره انقلاب های رنگی در این حوزه، سعی می کنند با غرب همراهی کنند که در این همراهی اعلام موضع علیه ایران نیز وجود دارد. هر چند بطن مساله عقب نشینی روسیه در قبال غرب است، اما طرف روسی سعی می کند موضوع راگسترش روابط دیپلماتیک قلمداد کند.

ج) بررسی فرضیه سوم

فرضیه سوم به این نکته اشاره می کند که روسیه وجود یک ایران قدرتمند در کنار خود را بر نمی تابد، از این رو قصد دارد از طریق همراهی کردن با غرب بویژه در مسئله هسته ای ایران، فاکتورهایی که منجر به برتری قدرت ایران – از جمله توسعه فناوری هسته ای _ می شود را با چالش مواجه کند تا مسیر قدرت یابی جمهوری اسلامی ایران ناهموار گردد. پیرامون این فرضیه بایدچند ملاحظه را در نظرگرفت:1- روسیه برتری قدرت ایران را با نگاهی تردید آمیز و منفعت جویانه دنبال می کند. از یک سو در پروژه نیروگاه بوشهر که تا حدی کمک به ارتقاء فناورانه ایران است ، مشارکت فعال نموده تا از قبل آن منافع اقتصادی خود ر اتأمین کند و از سوی دیگر تحویل سامانه موشکی اس 300 را منوط به حل مسئله هسته ای ایران می کند. طبق اخبار موثق در جریان پروژه نیروگاه بوشهر شرکت های روسی زیادی از ورشکستگی نجات یافتند. همچنین لاورف وزیر خارجه روسیه طی هفته های گذشته اعلام کرد: روسیه به تعهد خود مبنی بر اجرای قرارداد اس 300 عمل خواهد کرد؛ ‌اما پیش از آن چند مسئله وجود دارد که سامان بخشیدن به آنها ضرورت دارد. این سخن به معنای تعلل روسیه در تحویل این سامانه موشکی تا حل مواضع غربی نسبت به موضوع هسته ای ایران است. حال آنکه روسها می دانند که برنامه هسته ای ایران کاملا صلح آمیزبوده و رویکرد نظامی ندارد؛ لکن سعی می کنند در این موضوع به گونه ای بازی کنند که بیشترین منفعت را کسب نمایند.

2- نگاه روسیه به پیشرفت ایران و توسعه برنامه هسته ای آن ، بیشتر منفعت محور است تا ارزش محور. به عبارت دیگر روسها از زاویه ارزش های غربی و نگاه سلطه گرایانه غرب به یک کشور اسلامی نظیر ایران ،‌کمتر می نگرند و بیشتر به دنبال کسب منافع سیاسی _‌ اقتصادی خود هستند. بنابراین اگر روسیه در مسیر قدرت گرفتن ایران سنگ اندازی می کند به این جهت است تا بیشترین امتیاز سیاسی – اقتصادی را کسب کند.

نتیجه گیری

از مجموع آنچه گذشت باید گفت فرضیه اول به معنای رویگردانی کامل روسیه از ایران و قرارگرفتن تام در جبهه غربی ضد ایرانی را نمی توان با شواهد موجود اثبات کرد. ضمن این که طرف روسی هم می داند این مساله به هیچ وجه به سود او نخواهد بود. نتیجه نهایی را باید تلفیقی از فرضیه های دوم و سوم دانست که به صورت گزاره های ذیل ارائه می شود:

1- در شرایط کنونی سیاست خارجی روسیه به سوی همگرایی بیشتر با غرب در جریان است و پیش بینی می شود تا در میان مدت همین رویکرد دنبال شود.

2- همگرایی با غرب به معنای قرار گرفتن دائمی و سرسختانه در جبهه غربی ضد ایرانی نیست؛ چرا که روسیه می داند مزایای راهبردی آن (‌نقش جغرافیای سیاسی در قدرت این کشور) تا حد زیادی با داشتن رابطه دوستانه با ایران در ارتباط است.

3- روسها سعی می کنند نیاز خود به ایران را اظهار نکنند و حتی با اعمال سیاست های دو پهلو، هم وانمود کنندکه نیازی به ایران ندارند و هم منافع خود را از قبل رابطه سیاسی – اقتصادی با ایران تأمین کنند. اما طرف ایرانی هوشیارتر از این حرف ها است. اگر مقامات جمهوری اسلامی ایران از خود خویشتن دارای نشان می دهند به معنای عدم درک رفتار دو پهلوی روسیه نیست؛ در شرایط جدی شدن روس ها در این بازی فریبکارانه باید گفت این خویشتن داری ایران به معنای نیاز به روسیه هم نیست؛ بلکه دستگاه سیاست خارجی ایران باید به صراحت تمام، این پیام را به روس ها بدهد که ایران بیش از ربع قرن است که با استقلال و آزادی در عرصه بین الملل حیات رو به جلو خود را ادامه می دهد و بیش از آنکه ایران نیازمند روسیه باشد، روسها نیازمند ایران هستند.